ŞEYH SAİD İSYANI VE ZAZALAR

ŞEYH SAİD İSYANI VE ZAZALAR

ŞEYH SAİD İSYANI VE GERÇEKLER 13 Subat 1925 günü Diyarbekir/Piran’da çıkan ve kısa bir süre içerisinde tüm Sünni Zaza bölgesine yayılarak, TC yönetimine karsı kapsamlı bir direnise dönüsen Seyh Said (1864-1925) öncülüğündeki Zaza hareketinin üzerinden 80 yıl geçti. Bu uzun süre zarfında, Türkiye ve çesitli ülkelerde, ayaklanmaya iliskin pek çok çalısma (kitap, brosür, makale, tez, vb.) yapılmıs olmasına rağmen, ne yazık ki, Seyh Said hareketi henüz derli-toplu olarak gerçekçi bir biçimde ortaya konulamamıstır. Kuskusuz bunun baslıca nedeni; ayaklanmanın amacı, kapsamı, öncüleri ve katılımcıları hakkındaki önyargılı tutumdur. Doğu Anadolu’nun etnik ve inanç yapısı irdelenmeden, yıllarca, adeta önyargılı yaklasımlarla, o yöreye dair kültürel, dilsel, toplumsal veya siyasal konulara iliskin yapılan analizler, objektiflikten uzak kalmıstır. İste Seyh Said’in öncülük ettiği ayaklanma ile ilgili değerlendirmeler de bunlardan biridir Zaza toplumunun “Kürt”, Zaza dilinin “Kürtçe’nin lehçesi”, coğrafyasının da “Kürdistan” olarak nitelendirilmesi ve bu iddiaların sürekli olarak ülke içinde ve dısında Kürt siyasi çevrelerince savunulması, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerindeki Zaza direnislerinin de “Kürt isyanları” seklinde tanımlanması sonucunu doğurmustur. Öte yandan, bilimsel hiçbir inceleme yapılmadan, sanki “her Doğulu Kürt kökenli” imis gibi bir Önyargıyla zihinlere yerlesmiþ olan yanlıt kanaatler Neticesinde, Zazalar, Türk yöneticilerince de Kürt orijinli Olarak algılanmıs, böylece Koçgiri, Seyh Said ve Dersim direnisleri Türk resmi/gayri resmi kaynaklarında “Kürt İsyanları” olarak yer almıstır.(1) Zihinlerdeki bu Yanlısın giderilmesi için, özellikle Zaza aydın ve bilim Çevrelerinin, Zaza kimliğinin tanıtımı konusunda yoğun Çaba göstermeleri gerekmektedir. Ayaklanmanın yayıldığı; Piran, Genç, Solhan, Kiğı, Karlıova, Palu, Maden, Karakoçan, Elaziz, Siverek, Eğil, Ergani, Çermik, Çüngüs, Hani, Lice, Kulp, Varto, Hınıs, Tekman gibi yerlesim birimlerinde Zazalar meskun bulunuyordu. Bölge, aynı zamanda Palu merkezli olan Naksibendi tarikatının ve müritlerinin de etki alanıydı. Palu’da medrese ve tekkesi bulunan Seyh Said, Naksibendi tarikatının Goran orijinli Mewlana Xalidi Bağdadî (1778- 1826) ekolünden olan Palulu Seyh Ali Septi’nin torunuydu. Bu arastırmada, Seyh Said ayaklanmasının askeri boyutunu değil, çıkıs nedenini ve niteliğini irdelemeye çalısacağız. ATATÜRK DEVRiMLERiNE TEPKiLER Öncelikle sunu belirtmeliyiz ki, Seyh Said isyanının karakteri “etnik” değil, “dini”dir ve tamamen Atatürk devrimlerine karsı bir tepki hareketidir. Seyh Said ile isyanın diğer önderleri arasındaki yazısmalar, Seyh Said’in bazı bey, ağa ve asiret reislerine gönderdiği mektuplar, isyan sırasında halka yönelik yayınlanan beyannameler, Seyh Said ve arkadaslarının Sark İstiklal Mahkemesi’nde verdikleri ifadeler, bu görüsü teyit eder niteliktedir.(2) Ayaklanma değerlendirilirken, tabii ki olayın cereyan ettiği dönemin mevcut sartlarının da göz önünde bulundurulması gerekir. Bu bağlamda; Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde, 03 Mart 1924 tarihinde görüsülüp onaylanan; “Ser’iyye ve Evkaf Vekaletleri’nin [Seriat ve Vakıflar Bakanlıkları’nın] Kaldırılması Kanunu”, “Halifeliğin Kaldırılması ve Osmanlı Hanedanı’nın Türkiye Cumhuriyeti’nin Dısına Çıkarılması Kanunu” ve ayrıca Seriat Mahkemeleri’ni kaldıran 08 Nisan 1924 tarihli “Mehakimi Ser’iyye’nin Đlgasına ve Mehakimin Teskilatı’na Ait Ahkamı Muaddil Kanunu”(3) ile dini yönden ülke genelinde köklü değisikliklere yol açacak inkılapların/devrimlerin ilk adımları böylece atılmaya baslandı. Fransız yazar Paul Gentizon, devrimlerin getirdiği değisimi su sekilde yorumluyordu: “İmparatorluğun yerini bir cumhuriyet aldı. Bir Sultan kaçtı. Bir Halife sürgün edildi. Büyük bir Sef [Mustafa Kemal] dünyanın dikkatini çekti. Onun buyruklarıyla Müslüman bir halk yeni bir plana göre sekil aldı. O, bu halkı eski Asya geleneklerine bağlayan bağları kopardı. Geçmisi sildi, süpürdü. İslam dinine kendi esprisi içinde bir yön verdi. Çok kadınla evliliği önledi. Cinsiyet ayırımını yıktı. Seriat hukukunu kaldırdı. Avrupa’nın kanunlarını kabul etti. Kıyafeti değiştirdi. Hatta baska bir alfabe oluşturdu.. 1500 yıllık din boyunduruğundan kurtuldu. Hıristiyan Avrupa’nın çok kan dökerek sağladığı bu sonuç, Türkiye’de bu suretle kestirme yoldan (6 yıl içinde) elde edildi.. Reform halkın bir kısmını hosnut etmedi. Hatta o kadar ki Doğu illerinde, iç isyana kadar vardı...”(4) Ve böylece, Türkiye’nin çesitli yerlerinde, devrimlerden hosnut olmayan dindar kesimden, muhalif seslerin yükselmeye basladığı yeni bir sürece girildi. 17 Kasım 1924’te, cumhuriyet tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF)’n ın kurulusu ilan edildi.(5) Genel Baskanlığını Kazım Karabekir’in yaptığı TCF’nin tüzüğüne, “Madde: 6, Fırka [parti], dini düsünce ve inançlara hürmetkardır” seklinde bir ibare konmustu. TCF yetkililerinden Fethi Bey; “Terakkiperverler dindardır. Halk Fırkası dini batırıyor. Biz dini kurtaracağız ve muhafaza edeceğiz”(6) seklinde beyanat veriyordu. Devrimlere karsı olan kesim, Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Hüseyin Rauf Orbay gibi Milli Mücadele’nin ünlü isimlerinin yer aldığı TCF’na yöneliyor ve ortam giderek gerginlesiyordu